O Puczi Béla,khaginesqo mursano: „Na daran ugrikane phrala e rroma si solidarǎ!”

P-o trintonaj 1990, oxto kurse thaj maj but kamǒnurǎ aresle ando kendrosqo pazari anөar-o Târgu Mureș, Anenas rumunikane gavutnen sastrinǎrde toverenҫa.bodajenҫa thaj dugranǎnҫa Anө-o pazari o marǎrsarde ungri bisastrinǎrde, sikavenas ke ando anglutno dives e gavutne rumunurǎ atakisarde e UDMR-sqo thanlin thaj marde bimilaqo maj but ungri, maśkar lenөe, vi e xramosardes Sütő András.

O atakatorǎ, dosta trotilisarde, sasas le opre cȋrne katar e ekstremutni organizcǎ Vatra Românească thaj, o bibangipnasqo, e rumunikane garavdikane serviĆǔrǎ. Thaj ulavde maśkar lenөe vi o zvono ke ko Târgu Mureș o ungri mudaren e rumunikane chavorren. Ande kodova retȋ anglekerde anөar nevesөe te keren rendo maśkar demonstraturǎ anөar-o pazari. Ćhinde o firavon polismenǎnqo portik savo ulavdǎs o duj butǎnimata thaj naputisarde opral o ungri. Jekh rig zumavdǎ te atakasarel te naśel. Aver zumavdǎ te vićerinen o atako phalutne kotorenҫa avricȋrdine anөar-o banke save arakhepen po pazaresqo dromorro. Si o momento ando pazari, sigǎripnasqo, jekh kamǒno. O śofero andreƷal laćhe godǎҫa andi butǎnimata thaj imavel mulikanes jekhe ungros. Angle avel o baro traśipen. E Ʒuvlǎ thaj o ćhavorre garuven pen ande primǎrǎqi klǎdirǎ, vaxtesөe e murśa zumaven te brakhinen pen anglal o atakatorǎ arakhle an maj baro gin.

K-o cara vaxt  pala kadja ando pazari avel jekh nevo grupo. Murśa jekh sar jekh kopalenҫa ando vast. Nići o rumunurǎ nići o ungri na Ʒangle kon si thaj so roden kothe. Akor aśundǎs pes anөar lenqo muj o slogan savo kerdilǎs śundo. „Na daran phrala!len ungri, e rroma si solidaron”                                                                                              E vazdipnaҫa e neve avilengo, o ungri aresle te den pale e dezlǎncǔton glota. Jekh maśkar e rromengo lider, Béla Puczi areslǎs maj kiśen, ko phandavipen, tha vaś ke e persekucǎ thavdinǎs maj dur thaj pala lesqo mukhipen, ilǎs e dećizǎ te kerel I emigracǎ andi Ungaria. Na sasas but baxtǎ khanćhesөe sasas les dokumenturǎ sikavde lesqe murśikane but, e autoritencurǎ na prinƷangle les sar ungro, vi sar rumunikano rrom, kadja ke but berśa na xudinǎs politikano azilo. Kerdǎs butȋ ande maj but than a, thaj, palutnesөe, o pharo Ʒivipen musarrdǎs vi lesqo sastipen.Mulǎs bi te avel les jekh beślin andi Budapesta.

Béla Puczi biandilǎs ando 1948 ke Dumbrǎvioara, than savo arakhel pes ko 15 km katar o Târgu Mureș, andar jekh rromani familǎ „E saste rroma anөar-o gav vakǎrenas rromanes” phenenas von maj kiśen „Vi o rumunǎ, vi o rumunikane rroma phenenas amenge ungrikane rroma tha apatrizǎ kadja bozgorǎ. Khanesqe somas me rrom, vi manqe se bozgori phenenas.”

E Puczesqi dej sasas butǎrni divisesqi reselas maj anglal andar e phuvǎqe butǎ. Barǎrdǎs korkorri. E sasti agonisala butǎqi thovdǎs la po sikavipen  pesqe ćhavorresqo. „E sasti familǎ sasas baripnasqimandar ke siǔvav”, anelas pesqe godǎөe o Puczi. „Me thaj jekh aver ćhavorro samas e anglutne butǎrne rroma kalifikimen anөar-o gav”. Pala e śkolaqo agoripen kerdǎs butȋ sar laćharno e agrikolon vurdonenqo thaj sar śofero. De terno kerdǎs pesqe familǎ thaj sasas les śtar ćhavorre. Kaj te inklel anөar-o ćorripen, Béla Puczi gelǎs te kerel butȋ andi Livbia, kerindoj butȋ ke jekh petrolӗron kompanǎ „Sasas baripnasqo ke anөar-o love xanǎrde kothe śaj kindǎs pesqe jekh trine livnǎҫa apartamento, k-o bloko, vaś pesqi familǎ.

E revolucǎ anөar-o berś 1989 arakhlǎs les taman anөar-o București. Barodivesardǎs vi vov, barimaҫa, khetanes butanipnaҫa, xanǎrdi p-o ulice, o vestǎripen xudino. Na but pala kadja, o lośalipen agorisardǎs pes ando sasto them. O guverno naśtik kerdǎs mezalin somajosqo se maj opralutno, palem o politićenurǎ zumavde te nikeren maj dur o barodikhipen katar lenqo naśtiksaripen panda o angledinipen e selikane tensǒnǎnqe. I asmulcirǎ mamuj ungri sasas ke divesosqo rendo thaj mestikano Ʒenipen anөar-o Târgu Mureș. P-o trintonaj 1990, o ungri śaj baredivisarde, vaś sigedava pala but berśa, vestutnes. E rumunikane ekstremiśtea phende ke sasas jekh provokacǎ.

Nesave xramosarde pala kadja, ande jekh Ʒungali ungrikani ćhib jekh teksto mamuj-rumunikanes pe statuja e Avram Iankosqi anөar-o foro, vaś kaj te śaj den I doś e profanǎrdǎqi p-o ungri. Ande maj but thanǎrimata, o baro divisipen sasas mosardo e manuśenөar katar e Vatra Rumunikane, pale k-o Târgu Mureș vaś jekh teksto xramosardo ande ungrikon ćhib k=o andregilipen ande jekh farmaćǎ. E xolǎrikane ekstremisturǎ andre gile ande manuśenqe khera thaj kerde Ʒungalimata. Sar ungro, vi o Béla Puczi ilǎs rig k-o barodivisipen ućhalandi kata ekkstremisturǎ thaj k-o protestikane demonstracӗ anөar-o divesa savevurdinisarde.                                                                                                                                                             O bengalipenos si les than p-o 19 trintonaj e rumunikane gavutne opreinkerde thaj sastrinǎrde kopalǎnҫa thaj toverenҫa atakisarde e UDMR-sqi thanlin anөar-o Târgu Mureș. Sasas ande e kursenҫa k-o foro, p-o drom dinindoj len but alkoholikon pibo. Eftavardeś manuśa sasas andreaćhavde ke thanlin Uniunii. Maśkar lende vi o xramosardo Sütő András. Khanćesqe opre akharde e polismenǎn o vazdipen pale aćhilǎs but vaxt kaj te avel. Vurmaөe avilǎs jekh grupo kerdo anөar-o polismenǎ thaj xelavde kalenqo śerutno garantisardǎs o avri unkavipen biƷungalipnasqo e ungronenge andre phangle ande UDMR-osqi thanlin. Kana kodova 70 Ʒene śirdine te mukhen e thanlin, o butƷene nǎpustisardepen opral lende. O xelavde thaj o polismenǎ pasivon dikhle sar o atakatorǎ zora imadele manuśen  bisastrinǎrde. Si momenturǎ ande save o Sütő András xasarel pesqe jekh jakh. O dujto dives maśkar o Târgu Mureșene angledinǎs pes jekh Ʒungalo nevipen k-e o xramosardo sasas Ʒungales mardo. Revoltisarde, dećizisaren te inklon avri ande forosqo kendro thaj te phenen penqo paso.

O Béla Puczi thaj lesqe anala aćhile bare dikhipnaҫa ando Sângeorgiu de Mureș jekh gav katrelindo k-o Târgu Mureș. Kade xunAs o nevipen  ke o gavutneturmetimen save atakosarinde e UDMR-esqi thanlin imade e tovere lesqe 16 berśenqe ćhavores thaj phugnǎrde leș. Vaś te aćhavel  e progromosqo thavdipen e Pucze-sqo grupo kontrolisarel  e transportosqe maśkara save nakhen panda gav.

Xanǎrdepen opre-tele jekh milǎ  manuśa kendrosөe o Sângeorgio thaj andrephanglǎm e vulica grapenҫa thaj traktorenҫa phendǎs vov. Kana aśunde ke o kurse save phiravenas e atakatorǎn aresle, sajekh, pe aver traseo, forosөe telǎrde vi von karig e Târgu Mureșesqo kendro. Jekh dikhipnasqo martoro vakǎrel anөar-jekh postarǎ pe pesqo blogo so kerdǎs pes maj dur:

Samas inke kothe kana aresle e rroma anөar-o Târgu Mureș. AƷikaj si 29 berśa atoskaөar, vi akana phǎrdǔvav paneҫa jekh jekhutno xatǎripen kana avel manqe godǎөe sar denas ćhingar e rroma kadava slogan karig amen. Vi akana kana xramosarav, thaden murre asfa; „Na daran ugrikane phrala e rroma si solidarǎ” Anda morri openǎ von xastralde amrn akkor. Dake na avilǎs von, avilǎmas linśarde savorre.

Se savorresqe e rromenqi intervencǎ sasas naśavde forosөar, texaөe, e sastrǎnǎrdi butanipen. Vaxtesөe incidentonqe sasas but Ʒene phugnǎrde, thaj mule panƷ Ʒene trin ungri thaj duj rumunurǎ.

Texaraөe e divesosqo 28 trintonaj 1990, ke le Puczesqo udar varekon baśel o  polismenǎ. Gineles khetanes avere panƷ amala, ka jekh „rutinǎqi ankheta” sasas ankhetisardo jekh kurko.                                                                                                                                                                                „Mangle o saste metode Na mukle amen nići te sovas. Kerde ćingar sasti retȋ karig amen ke sam niśte mudarne. Ande kodova efta divesa na dikhlǒm aver vareso desar maripen thaj ankhete.” Ando eftato dives, o Puczi thaj lesqe amala sasas gine k-o penitenćǎri anөar-o Târgu Mureș kaj beśle ando anglutno phandavipen egnǎ ćhona. O UDMR ristardǎs lenqe avokato, ama o pokinipen kampilǎs te keren les von korkorre.                                                                                                                                                                                       „Kozom beślǒm k-o phandavipen murri rromni bikindǎs o televizoris thaj o magnetofono kaj te śaj pokinel e avokatos thaj o savalutno paketo” andǎs pesqe godǎөe o Puczi maj kiśen. Pala so presǔnǎ maśkarthemutne Kristine, sasas vestǎrno  anөar-o anglutno phandavipen, thavdinǎs maj du rte xudel phardimata biprinƷangle Ʒenenөar, save phenenas lesqe ke bikindǎs pes e ungronenqe. Maj palal, pala jekh dȋlgon proćeso, sasas thovdo maj but sar egnǎ berś te jekh paś k-o phandavipen, veće jekh globa 600000 leji vaś huliganismo thaj „mosaripen ande themesqi proprӗteta.

Kadava sasas o momenturǎ savesөe o Puczi krisanǎrel te naśel anөar-I RomAnia thaj tem angel politikon azilo anө-I Ungaria. Areslǎs ke Budapesta jekhe tikno vastesqo poko thaj posotǎөe źurnalesqe artikolenҫa save phenen lesqi paramići, thaj jekh rekomandacǎqo lil e reformaton raśajesөar anөar-o Sângeorgiu de Mureș adresimen ele ungrikane rajipenǎnqe.

Gȋndindoj te avel vazdino Ʒi kana arakhel pesqe vareso butȋ. O ofiso savo liel pes e naślǎrdenҫa ke Budapesta na akćeptisardǎs les nići sar murśikano, nići sar ungro: „Ehaj akor pućhel man vov; som ungro vaj si man aver selikanipen? phendǒm tumenqe ke som ungro, sikavado. Sikadǒm tumenqe vi morro bulentino si xramosardo ande lesөe: ungro. Na dikhes, ranӗ, xramosardǒm savorripen ungrikane, vakǎrav ungrikane, miśto xatǎrindoj ke som ungro. Ke savi voj me kide Ʒanav ke san avere selikanipnasqo. Thaj manglǎs man te Ʒav avri anөar-o ofiso te aźukerav avri thaj pala kadja dinǎs ćingar pala mande: Tumari rajimata sostar avilǎn kathe kesave sar san trabo si amen dosta vi kade?! Kadava Ʒungales pilǎs manqe kadja so rodav me andi Ungaria sar rrom.”

O Puczi aźukerdǎs ćhona divesenqe ando naślǎrdenqo taboro anөar-I Bicske, ka Budapesta, kaj te ćaćarel lesqo azilosqo mangipen. Khnćeste. Maj kiśen mukle les te arakhel pesqe khirǎ thaj vareso butȋ k-o sastrutno Drom. K-o śirdipen berśesqo 1992 paneś akharde les te phende lesqe kasaves: vaś ke naśtik ćaćarel pesqo mangipen, anөe 15 divesa kampel te mukhǎlinel e Ungaria. Kerdǎs rosto neve dokumenturǎ thaj nevo ćertifikato UDMR, sanorri savenqe palem śirdindǎs, ama e rajimata na gilǎ maj dur ći kamen leș.

Daraindoj kea vela ande nevesǒe manglo te mukhel I Ungaria. O Puczi gelǎs anө-I Franca kaj kerdǎs butȋ sar divesutno panda gare thaj Ʒivdilǎs pale o cirdino kather e rulotenqe kolonǎ anөar-o paśalipen Parisosqo/ Vurmaөe jekh rutinǎqo kontrolo sasas phandado thaj avri dino themesөar. Pale avelindoj UngarǎPe, śirdindǎs te garuvel pes anөar nevesǒe. Palekadja aflis kerel, bi te Kamel, ke lesqo azilosqo mangavipen sasas aprobisardo ućom jekh berś.

De akanara śaj Ʒivindǎs vesto thaj o Ʒungale gȋndi e palutne berśesqe thovde penqi amprenta.

„Anөar-o panƷ amala duj mule (…) Na si laćhi śukar vakǎrimata pe kadava sundal savi te śaj laćharel lesqo dukhalipen xanǎrde vaś  kodola deś berśa xasarde anөar-o Ʒivipen phenelas bilośanipnasqo anөar-jekh intervǒ savo lilǎles o Gábor Bernáth. AƷike maj kerdǎs but, sasas jaśino se maj but nasvalimata, ke phuv thovdo fizikanes thaj ilanes. Ande berśa save vurmisarde but sigo pala kumpǎna maśkar mija berśa Ʒivdilǎs paśal e Ratȋpenǎqi Gara anөar-I Budapesta. Bikheresqo. Mulǎs ando melalipen, muklo terpinipnasqe, ando 2009, andi Budapesta. 

Pala jekh deśiberś, kodola save keren Dives Baripnasqo e Rromenqo gȋndisaren pen te thoven jekh Liparipnasqi plaka dedikisardi e Puczesqi, varekaj pe Ratǒpenǎqo zido kotthe kaj Ʒivindǎs pesqe palutne divesa Ʒivipnasqe. MÁV si sajekh CFR ande Ungaria, anglutnes paledinǎs o mangipen phenindoj ke LIPARIPNASQE plake naśtik thon pen pe Instucǒnalon khera numaj surosөe save sasas angle angaźimen. Pala nesave ćhona avilǎs o thakajovel, jekh pozitivon angledinipen kadja k-e anөar-o dećembro 2018, jekh Liperipnasqi plaka sikavel kothe e murśikani memorǎ ungrikanesqo rrom-ungro Puczi Béla.

Tradus în romani din limba română (traducerea lui Marius Cosmeanu după textul lui Nyáry Krisztián https://www.facebook.com/nyary.krisztian/posts/10157147075224855 ) de către Gheorghe Cinca